Cümlenin Ögeleri

TEMEL ÖGELER

Yüklem

     * Cümlede anlatılan işi, oluşu, durumu bildiren çekimli ögeye yüklem denir.

     * Yüklemler basit, türemiş ya da birleşik fiillerden oluşabilir.

     * İsim ve isim soylu sözcükler ek fiil alarak cümlede yüklem görevinde kullanılabilir.

     * Yüklemler sıfat tamlamaları, isim tamlamaları gibi sözcük öbeklerinden oluşabilir.

     * Yüklemler kurallı cümlelerde cümlenin sonunda yer alırken devrik(kuralsız) cümlelerde başta ya da ortada bulunabilir.

Örnekler

Küçük köpek kulübesinden çıktı.(Basit fiil)

Soru hakkında epey düşündüm.(Türemiş fiil)

Başına gelecekleri hissetti.(Birleşik fiil)

Bu bilgisayar diğerlerinden iyidir.(İsim)

Beni arayan kimmiş?(Soru zamiri)

Kapıyı çalan küçük bir çocukmuş.(Sıfat tamlaması)

İçime sinmeyen tek şey evin salonunun genişliğiydi.(İsim tamlaması)

Özne

* Cümlede anlatılan işi, oluşu, durumu gerçekleştireni bildiren ögedir.

* Özne, yükleme sorulan “kim, ne” sorularıyla bulunur.

Örnekler

Babam bana hediye almış. (Kim almış?)

Okul öğleden sonra bomboştu. (Bomboş olan ne?)

Hırsızlık yapanlar polisten kaçamadı. (Kim kaçamadı?)

  

Gizli Özne: Cümlede açık bir şekilde yer almayan öznelerdir.

Evi temizlemiş.

Yukarıdaki cümlenin yüklemi “temizlemiş” sözcüğüdür. Yükleme “kim” sorusunu sorduğumuzda aldığımız cevap “o”dur. “O” cümlenin öznesidir fakat cümle içinde yer almamıştır. Bu durumdaki öznelere gizli özne denir.

Sözde Özne: Bazı cümlelerde yükleme sorulan “kim, ne” sorularının cevabı eylemi gerçekleştiren değildir. Bu cümlelerde eylemden etkilenen varlık özne olarak kabul edilir. Bu durumdaki öznelere sözde özne denir.

 Duvarlar boyandı.

   Yukarıdaki cümlenin yüklemi olan “boyandı” eylemine “boyanan ne” sorusunu sorduğumuzda “duvarlar” cevabını alırız. Oysa “duvarlar” ögesi eylemi gerçekleştiren değil, eylemden etkilenendir. Bu durumdaki öznelere sözde özne denir.

Örtülü Özne: Sözde öznesi olan bir cümlede eylemi gerçekleştiren, “tarafından, yüzünden, etkisiyle” vb. sözcük aracılığıyla ya da “-ca, -ce” ekleri yardımıyla belirtilebilir. Bu durumdaki öznelere örtülü özne denir.

             Duvarlar işçiler tarafından boyandı.

     Yukarıdaki cümlede yükleme “boyanan ne” sorusunu sorduğumuzda “duvarlar” cevabını almaktayız. Oysa yüklemin belirttiği işi yapanın “işçiler” olduğu görülüyor. Bu cümledeki “işçiler” ögesi örtülü öznedir.

YARDIMCI ÖGELER

Nesne

   Öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa nesne denir. Nesne, belirtlili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayrılır.

a) Belirtili Nesne

   Yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularıyla bulunan ögedir. Belirtme hâl ekini(-i) alır.

Örnekler
Kardeşim vazoyu kırdı. (Neyi kırdı?) 

Öğretmen, bekleyen öğrenciyi yanına çağırdı.(Kimi çağırdı?)

      

b) Belirtisiz Nesne

   Yükleme sorulan “ne” sorusuyla bulunan ögedir. Belirtme hâl ekini(-i) almaz. Özneyi buldurmaya yönelik sorulan “ne” sorusuyla karıştırılmamalıdır.

Örnekler

        Yemekten sonra kahve içtik. (Ne içtik?)
        
  Pazardan, taze fasulye aldım.(Ne aldım?) 

                                                

Yer Tamlayıcısı(Dolaylı Tümleç)

* Cümlede yer, yön bildiren ögedir.

* Yönelme(-e), bulunma(-de), ayrılma(-den) eklerinden birini alarak oluşur.

* Yükleme sorulan “kime, kimde, kimden; nereye, nerede, nereden; neye, neyde, neyden” sorularıyla bulunur.

Örnekler

Dışarıda soğuk bir hava var.(Nerede var?)

    

Domatesleri tarladan  topladım.(Nereden topladım?)

      

Soruları küçük bir kağıda yazmış.(Nereye yazmış?)

     

                    

Zarf Tamlayıcısı(Zarf Tümleci)

* Zaman, durum, miktar, yer-yön, sebep gibi yönlerden yüklemi tamamlayan ögedir.

* Yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin, ne kadar, niye, nereye, ne şekilde” gibi sorularla bulunur.

Örnekler  
 Odadan  hızlıca  çıktı.(Nasıl çıktı?)

 Saatlerce onu bekledim.(Ne kadar bekledim?)

 Asansöre binip   yukarı   çıktı.(Nasıl çıktı? Nereye çıktı?)

Uyarı: “İçeri, dışarı, geri, ileri, aşağı, yukarı” gibi    yer-yön bildiren sözcükler sadece yalın hâlde kullanıldığında zarf tamlayıcısı olabilir. Bu sözcükler aldıkları eke göre cümlenin farklı bir ögesi olabilirler.